ʻOku lahi ha ngaahi fakakaukau ʻoku nau fakamatalaʻi e ʻuhinga ʻoku lelei ange ai e ako ʻa e ngaahi houalotu ʻe niʻihi mei he taʻelavameʻa., ka ko e lahi taha ʻo e ngaahi fakakaukau ko ʻení ʻoku tuhu ia ki he ʻanga fakafonuáʻ, ʻ ʻea’ mo e ʻmalu fakaʻatamaiʻ. Ko ha ngaahi tafaʻaki faingataʻa ʻeni ke mahino, tukunoaʻi kapau ʻoku ke feinga ke fakahoko ia ʻi hoʻo houalotu pe ʻaʻau. ʻOku mahino ai ʻoku ʻikai faingofua ʻa e ako ki ha houalotu, ʻikai ʻaupito kapau ko e taʻelavameʻá ʻa e kamataʻa aí. Neongo ia, ʻi he tuʻunga fakafoʻituituí, ʻoku faingofua ange ke mahino ʻa e ʻuhinga ʻoku ʻi ai ai ha faikehekehe ʻi ha ongo meʻa fakafoʻituitui ʻi he taʻelavameʻa ʻa e akó. Tautautefito kapau te ke fai ha fakafehoanaki ʻo e akó ʻi ha vahaʻa taimi lōloa. Aka: ko e ha ʻoku hoko ai ha taha ko ha mataotao, kae ʻikai ko e tahá?

Kapau te tau vakai ki he ngaahi fakakaukau fekauʻaki mo e hoko ko ha mataotao, ʻoange ki he Swede Karl Anders Ericsson (Ericsson, 1993; Ericsson, 1994; Ericsson, 2007) ko ha fakamatala ki he faikehekehe ko ʻení. ʻI he feituʻu ʻoku fakakikihi ai ha kau saienisi ʻoku faʻa fakapapauʻi ʻa e ngaahi potoʻi ngaue makehe ʻe he taleniti, Ericsson tala kehe. Ericsson fakafekiki ʻoku kehe ia mei he ʻ tokotaha angamaheni ʻ, ʻoku ʻi ai ha polokalama ako pau ʻa ha mataotao ʻoku ne ui ko e ʻ ako fakamatoato ʻ. ʻOku kau ʻi he ako fakamātoato ʻa e ngaahi sitepu ko ʻení (Ericsson, 2006):

1. Fakasōsiale mo e tefitó
2. Maʻu ha faiako te ne lava ʻo fokotuʻu ha ngaahi taumuʻa pau
3. Fakatupulaki ha ngaahi founga ke fakafuofuaʻi ʻaki e ngaahi fakalakalaká
4. Faʻu ha ngaahi founga lelei ki he fakamatala hokohoko mo vave
5. Ko hono fakatupulaki ʻo e fakafotunga ʻo e ngaue tuʻukimuʻa
6. Ako naʻe faʻu ʻe he faiako ke aʻusia ʻa e ngaue mo e tokanga lahi taha
7. Ako ke fakaʻaongaʻi hoʻo fakafuofuaʻi kitá pea maʻu haʻo fakatātā pē ʻaʻau ʻo e ngāue ki ʻolungá.
8. Ko hono fakatupulaki hoʻo ngaahi kalasi ako pe ʻaʻau ke fakatupu ha ngaue mo ha tokanga lahi taha.

ʻOku ʻi ai ha ngaahi palopalema ʻi hono ʻomi ʻo e fakakaukau ko ʻení mei he tuʻunga fakafoʻituituí ki he tuʻunga fakahoualotú.. Kae meʻatepuu pē; 1) kuo pau ke vave ʻa e feedback pea 2) totonu ke fakamatalaʻi ʻe he feedback ʻa e fehalaaki mo e meʻa naʻe totonu ke hoko. ʻI ha tuʻunga fakafoʻituitui, ʻoku faingofua ke fakakaukau ki ha taha vaʻinga Tenisi ʻoku ne tukituki e foʻi pulu mo ha faiako ʻoku ne talaange he taimi pe ko ia ʻa e meʻa naʻe fehalaaki mo e founga ʻe lava ke fakaleleiʻi ai.. ʻOku meimei faingataʻa ʻeni ki ha kautaha pea toe faingataʻa ange ki he ngaahi kautaha faingataʻa hange ko e ngaahi falemahaki.. ʻE fie maʻu ʻe he ngaahi kautaha peheé ha fakamatala lahi kae lava ke nau maʻu ʻa e fakamatala haohaoá.. Ko e ha leva ʻoku tokoni ai ʻa Ericsson ke fakatupulaki ha fakakaukau fekauʻaki mo e tuʻunga ako ʻo e ngaahi houalotu??

Ko ha fakakaukau manakoa ke hoko ko ha mataotao ko e 10.000 pule houa ʻe Malcolm Gladwell (2008). Ko e taimi pe ʻoku fai ai ʻe ha taha ha feinga lahi ʻaupito ke akoʻi ha potoʻi ngaue, te ne fakaofi atu ki he tuʻunga ʻo ha mataotao. Neongo ia, ʻoku ʻikai vahevahe ʻe Ericsson ʻa e tui ko ʻeni pea sio ki he tuʻunga lelei ʻo e ako (hangē ko ia ʻoku hā atu ʻi ʻolungá). Ko ha sipinga ʻo ha founga lelei ʻo e veimau ko e kau vaʻinga ʻoku nau faʻifaʻitaki ha ngaahi masi ʻiloa mo vakaiʻi vave pe ko ʻenau hiki ko e “Toʻomataʻu” ko e ngāue kuo fili foki ʻe he taki lahí. Ericsson (1994) ʻilo ko e kau taki fakalūkufua ko ia ne nau akoʻi e founga ko ʻení, naʻe siʻisiʻi ange ʻenau ngāué ʻiate kinautolu ʻoku kau ʻi heʻenau akó ʻa e vaʻinga ki he lahi taha ʻe lavá.. Ko e meʻa mahuʻinga heni ʻoku ʻikai ko e lahi ia, ka ʻoku mahuʻinga e tuʻunga lelei ʻo e akó. Meʻamalie, he ko e lahi ʻo e ngaahi fehalaaki ʻoku ako mei ai ʻoku ʻikai ko e tokolahi taha ʻo e ngaahi foʻi pulu naʻe tuiʻi ʻe ha taha vaʻinga Tenisi ʻi he kupenga ʻi heʻene ngaue maʻuʻanga moʻui.. Ko ia ʻoku mahuʻinga ai ʻa e ngāue fakamātoató ke fakaʻaongaʻi ʻi he ngāue fakaʻaho ʻa e ngaahi houalotú., koeʻuhí he ʻoku lahi pē ngaahi fehālaaki ke ako mei aí. Ko ha founga lelei ke lelei ange ai ha kautaha ko e ako mei heʻenau ngaahi fehalaki ʻo hange ko ia ʻe fai ʻe ha mataotao..

ʻOku ngali fuʻu lelei kotoa ʻeni ke moʻoni ʻi ha tuʻunga fakafoʻituitui. ʻE lava pe ke hoko ha kiʻi tamasiʻi ko Lousa Federer ʻi he hoko atu ʻa e sitepu ʻe valu ʻo Ericsson. ʻOku ʻikai ha ofo, he ʻoku fakaangaʻi lahi ʻa e fakakaukau ʻa Ericsson.. ʻI he 2014 ko ha pulusinga kakato ʻo e tohinoa fakaako naʻe liʻoa ʻa e ʻatamai poto ke refuting ʻene fakamatala. (Ti Bruin, Kuki, Leppink ngaahi hotele & Nofo kemí, 2014; Ackerman, 2014; Grabner, 2014; Hambrick et Al., 2014). Kuo iku ʻeni ki ha fekumi lahi ki ha determinants kehe ʻo e taukei. (IQ, manako, fakaʻaiʻai), mo e ngaahi aofangatuku kehekehe fekauʻaki mo e ivi tākiekina ʻoku fai ʻe he founga ko iá ki he tuʻunga taukei ʻo ha tokotaha fakafoʻituitui. Ka ʻoku meimei ke maʻu ʻe he meimei ako kotoa pe ha ola lelei mahuʻinga. Makehe mei he tuʻunga fakafoʻituitui, kuo fai foki ha ngaahi ako ʻe niʻihi ʻi he tuʻunga macro ʻo e ako.. Ko ha ako ʻoku pulusi ʻi he tohinoa ngeia natula (Yin et Al., 2019) hangē ko ʻení, fakaʻosi ʻaki ʻene hoko ʻa e fakalakalaka ʻo e ngāué ʻi he ngaahi houalotú hili ha tōnounou pau kae ʻikai hili ha faʻahinga tōnounou.

He ʻikai lava ke fakamatalaʻi kakato ʻe he ngaahi tohi fakasaienisí pe te nau ako pe ʻikai hili ha tōnounou ʻi he tuʻunga fakahoualotú. Ko e lahi taha ʻo e ngaahi ako ki he fakaʻosinga ʻo e ako fakahoualotú mo e: “fie maʻu ha liliu fakafonua…”. ʻI heʻeku fakakaukau, ʻoku ʻi he ngaahi fokotuʻu ko ʻeni ha longoaʻa lahi, fai ha ngaahi fokotuʻu tatau ʻoku taʻeʻaonga ki he kau pule mo e policymakers. ʻI ha tuʻunga fakafoʻituitui, kuo hoko ʻa e longoaʻa ko ʻeni ko ha ʻuhinga ki hono fakapapauʻi ʻo e ngaahi moʻoniʻi sima.. Ko ha fakakaukau te ne lava ʻo fakamatalaʻi ʻa e meʻa ʻoku hoko ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi tuʻunga (fakafoʻituitui mo e organisation) kei pulia pē. ʻIkai ngata ai, ʻoku ʻikai ke u tui ʻoku fakapapauʻi mai ʻa e ako mei he taʻelavameʻa ʻi he taimi ʻoku maʻu ai ʻe ha kautaha ʻa e ngaahi ʻulungaanga ʻo ha kautaha ako.. Ko e ʻuhinga ia ʻoku fie maʻu ai ke fakahoko ha fekumi ki he ʻ taleniti ʻ’ pe ʻIQʻ’ ʻo e houalotu ke ako, founga ʻoku ako ai ʻe ha mataotao ʻa e fokotuʻutuʻu ngāué mo e faʻahinga tōnounou ʻokú ne fakapapauʻi ʻa e malava ke akó. ʻOku fakafekiki ʻeku ʻuluaki ako mo e ʻ kovi ʻ mo e ʻ taʻelavameʻa ʻ lelei ʻ, ka ko e meʻa ʻokú ne ʻai ke lelei moʻoni ʻa e taʻe lavameʻá ʻoku fie maʻu ki ai ha fekumi lahi ange. Ko e ʻuhinga ia te u fakaʻosi ʻaki e ngaahi lea ʻa ericsson. (1994):

"Kuo pau ke fakamatalaʻi kakato ʻe ha fakamatala fakasaienisi moʻoni ki he ngaue makehe ʻa e fakalakalaka ʻoku fakatau ki he ngaue makehe mo e tukufakaholo pea maʻu mo e ngaahi ʻulungaanga ʻoku ne mediate ia".

Ngaahi Fakaʻaongaʻi ʻo e Ngaahi Meʻa ke

• Ackerman, P. L. (2014). Laulaunoa, fakakaukau angamahení, mo e saienisi ʻo e ngaahi ngāue taukeí: Talēnití mo e ngaahi faikehekehe fakafoʻituituí. Poto Fakaʻatamai, 45, 6-17.
• Ti Bruin, A. B., Kuki, E. M., Leppink ngaahi hotele, J., & Nofo kemí, G. (2014). Akoako Fakahoko, poto fakaʻatamai, mo e fiefia ʻi kamakamata veimau kau vaʻinga: Ko ha tokotaha teuteu ako ʻi he kamataʻanga ʻo ha ngaue veimau. Poto Fakaʻatamai, 45, 18-25.
• Ericsson, K. A. (2006). Ko e ivi tākiekina ʻo e taukeí mo e ngāue fakamātoato ki hono fakatupulaki ʻo ha ngāue taukei māʻolunga angé. Ko e Tohi Tuʻutuʻuni Kemipilisi ʻo e taukei mo e ngaue taukei, 38, 685-705.
• Ericsson, K. A., & Charness, N. (1994). Ngāue taukeí: Ko hono faʻunga mo hono maʻu mai. Mataotao he ʻatamaí ʻi ʻA, 49(8), 725.
• Ericsson, K. A., Kumpe, R. T., & Tesch-Römer, C. (1993). Ko e fatongia ʻo e ako fakamatoato ʻi hono maʻu ʻo ha ngaue taukei. Toe vakaiʻi fakaʻatamai, 100(3), 363.
• Ericsson, K. A., Pilietula, M. J., & Cokely, E. T. (2007). Ko hono ngaohi ʻo ha mataotao. Toe vakaiʻi ʻo e pisinisi Havati, 85(7/8), 114.
• Gladwell ngaahi hotele, M. (2008). ERS: Ko e talanoa ʻo e lavameʻá. Siʻisiʻi, Palauni.
• Grabner, R. H. (2014). Ko e fatongia ʻo e poto ki he ngaue ʻi he kelekele taukei prototypical ʻo e veimau. Poto Fakaʻatamai, 45, 26-33.
• Hambrick ngaahi hotele, D. Z., ʻOsiualatō, F. L., ʻAlatmann ngaahi hotele, E. M., Meinz ngaahi hotele, E. J., Gobet ngaahi hotele, F., & Campitelli ngaahi hotele, G. (2014). Akoako Fakahoko Fakamatoato: Ko e meʻa pe ia ʻoku fie maʻu ke hoko ai ko ha mataotao?. Poto Fakaʻatamai, 45, 34-45.
• Yin, Y., Kouʻahe, Y., ʻEveni, J. A., & Kouʻahe, D. (2019). Quantifying ʻa e Dynamics ʻo e taʻelavameʻa ʻi he saienisi, startups mo e malu. Natula, 575(7781), 190-194.