Taumuʻá

ʻI he vahaʻa ʻo 1947 pea mo 1962 hoko ko e tainamu mofi engeenga (Aedes fakaʻofoʻofa ʻa e kau) fakaʻauha ʻi ha feituʻu naʻe ʻikai siʻi hifo he 11 kilomita ʻe miliona ʻi Saute ʻAmelika. ʻOku toe ʻomi ʻe he tainamu ko ʻeni ha ngaahi mahaki kehekehe ʻi ha ngaahi mataʻifika lahi, kau ai ʻa e vailasi dengue. (mofi dengue), vailasi ʻo e mofi engeengá, chikungunya mo e vailasi Zika. Ko e lavameʻa naʻe aʻusia he taimi ko ia ʻi hono fakaʻauha ʻo e tainamu, ʻi ha founga faingataʻa ʻaki hono toʻo breeding ngaahi saiti pe ngaohileleiʻi kinautolu ʻaki e insecticides, ko e kamataʻanga ia ʻo e ngāué ni. ʻI he pau mo e scouring fakakautau ʻi he ngoue hili ha ngoue ki stagnant vai, te tau moʻui he ʻahó ni, met geweldige nieuwe technieken, dat immers veel beter kunnen. De kosten van dengue op Aruba zijn hoog en over de noodzaak van deze acties waren velen het eens. Een afspraak in het Krasnapolsky in Amsterdam begin 2011 met toenmalig Minister van Gezondheid van Aruba, Toketā. Richard Visser, die het plan volledig steunde, naast een financiële injectie van de Aruba Bank om een operationeel plan voor te bereiden, luidden de start in van dit avontuur.

Founga

In Nederland richtten we een bedrijf op met de naam Soper Strategies. Onder deze vlag gingen een voormalig Nederlands militair en ikzelf aan de slag op Aruba. We spraken in maart 2011 met vele partijen en verkenden het gehele gebied (190 km2). Daarna werkten we in Nederland aan een uitgebreid plan en een budget (5.4 miljoen euro) voor de operatie. Naʻe lau ʻeni ʻe he puleʻanga ko ha faingamalie haohaoa ki ha hoa ngaue fakafoʻituitui ʻi he kakai pea ʻe lava ke takimuʻa ʻa e motu ʻi he ʻOtu Kalipiane kotoa.. ʻE iku ʻa e lavameʻa ki ha lavameʻa lahi ange ... ko ha ola ʻo ha foʻi pulu ngaohi mei he sino. Te mau 135 akoʻi e tangata ʻi he fuhu, tautautefito ki sivi ʻi breeding kelekele, pea ʻi he ngaahi timi ʻa e 10 kamata. Naʻa mau fai ha ngaahi aleapau mo hono tokangaʻi ʻo e taulanga mo e malaʻe vakapuna fekauʻaki mo e tokanga makehe ʻoku fie maʻu ke taʻofi hono toe fakafeʻutaki hili hono fakaʻosi.. Naʻe ʻosi maau ʻa e laʻipepa, ʻe anga fefe ha ʻikai tuʻu ha taha ʻi mui ʻi he meʻa ko ia?

Ola

Naʻe ʻikai malava ke fakatahatahaʻi ʻa e lahi ʻo e paʻanga naʻe fakataumuʻa ki ai. ʻI hono fakaʻosinga, naʻe laka hake ʻi he vaeua ʻo e paʻanga naʻe fie maʻu naʻe fakapapau, ka ko e meʻa ia. Naʻe ʻi ai foki mo ha ngaahi fakafiefia, hange ko e RIVM, die niet geloofden dat het uitroeien van een mug überhaupt mogelijk was. Een presentatie bij VWS in Den Haag, waarbij wij spraken over een proces dat met militaire precisie uitgevoerd zou worden werd opgevat alsof we een militaire operatie wilden uitvoeren. De toeristensector, waarvan iedereen overtuigd was dat die juichend zouden instappen, was grotendeels sceptisch: ‘wij betalen al meer dan voldoende belasting en nou ook dit nog eens?’ Zij die als eersten baat zouden hebben bij een eiland zonder dengue verzetten zich ertegen. En eigenlijk niet eens zozeer tegen het project zelf, als wel tegen de in hun ogen tekortschietende overheid. Uiteindelijk stierf het project een stille dood. Waar Aruba in 2012 gebukt ging onder dengue en men dacht dat het daarbij zou blijven, zijn er inmiddels twee nieuwe virusziekten bijgekomen die een bedreiging vormen voor de bewoners van het eiland en voor de belangrijkste bron van inkomsten voor het eiland, het toerisme.

Fuʻifuʻi

Er waren veel lessen. De top 5:
1. Al is het idee nog zo goed, ga er niet van uit dat iedereen dat ook zo ziet.
2. Ook al is het concept bewezen, je kunt er niet van uitgaan dat anderen er op dezelfde manier naar kijken.
3. Het kan niet snel(ler): Er had veel meer tijd moeten zitten in het ‘masseren’ van alle actoren. Het nut van ‘lobbyen’, draagvlak creëren is niet te onderschatten.
4. Wat voor jou een prioriteit is hoeft lang niet altijd een prioriteit voor anderen te zijn, al is jouw prioriteit nog zo relevant.
5. We waren wellicht te vroeg: Vijf jaar later wordt er meer en meer gesproken over het elimineren van deze exotische muggen en wordt het ‘normaal’ gevonden.