Fa'alapotopotoga Fa'apitoa i le faiga

E tele lava a'oa'oga e fa'amatalaina pe aisea e sili atu ai nisi fa'alapotopotoga i le a'oa'oina mai fa'aletonu, ae o le tele o nei a'oa'oga e faasino i "aganuu", 'tau’ ma le 'saogalemu mafaufau'. O itu faigata ia e malamalama i ai, tu'u ai pe a e taumafai e fa'atino i lau lava fa'alapotopotoga. E foliga mai o le aʻoaʻoina mo se faʻalapotopotoga e le faigofie, e mautinoa lava e leai pe afai o le toilalo o le amataga lea. Peitai, i le tulaga ta'ito'atasi e faigofie ona malamalama pe aisea ua i ai le eseesega i le va o ni tagata se to'alua i le aoaoina mai le toilalo. Ae maise pe afai e te faia se faʻatusatusaga o le aʻoaʻoina mo se taimi umi. I se isi faaupuga: aisea ua avea ai se tagata poto, ae le o le isi?

Chess expert

Va'ai i manatu e uiga i le avea ma se tagata tomai faapitoa, tuuina atu i le Suetena Karl Anders Ericsson (Ericsson, 1993; Ericsson, 1994; Ericsson, 2007) se faʻamatalaga mo lenei eseesega. Le mea e finau mai ai nisi o saienitisi e faapea o tomai faapitoa e masani lava ona fuafuaina e taleni, E ese le tala a Ericsson. Fai mai Ericsson e ese mai 'se tagata masani', o se tagata poto faapitoa ei ai se polokalame aʻoaʻoga faʻapitoa na te taʻua o le "faʻataʻitaʻiga fuafuaina". O fa'ata'ita'iga fa'apitoa e aofia ai laasaga nei (Ericsson, 2006):

  1. Fesootaiga ma le mataupu
  2. Mauaina o se faiaoga e mafai ona seti ni sini patino
  3. Fausiaina o auala e fuaina ai faʻaleleia
  4. Fausia auala lelei mo faʻamatalaga faifaipea ma vave
  5. Atina'e o le fa'atusaina o fa'atinoga maualuga
  6. A'oa'oga na fa'atupuina e le faia'oga ina ia ausia ai le maualuga o taumafaiga ma le fa'atonuga
  7. A'oa'o e fa'aoga le su'esu'ega a le tagata lava ia ma fai ni ana lava fa'atusa o le fa'atinoga maualuga.
  8. Fausiaina o au lava aʻoaʻoga e faʻatupu ai le maualuga o taumafaiga ma le faʻatonuga.

E i ai nai fa'afitauli i le aveina o lenei a'oa'oga mai tulaga ta'ito'atasi i tulaga fa'alapotopotoga. Aemaise lava; 1) tali e tatau ona tuusao ma 2) tali e tatau ona fa'amatala tonu le mea na tupu ma le mea sa tatau ona i ai. I luga o se tulaga taʻitoʻatasi, e faigofie lava ona mafaufauina e ala i le mafaufau i se tagata taalo tenisi e ta le polo ma taʻu atu e le faiaoga ia te ia le mea na sese ma le auala e faʻaleleia ai.. E toetoe lava a le mafai mo se faʻalapotopotoga ma sili atu ona faigata mo faʻalapotopotoga faʻapitoa e pei o falemaʻi. O ia fa'alapotopotoga e mana'omia le tele o fa'amaumauga e fa'atatau i fa'amatalaga atoatoa. Aisea la e fesoasoani ai Ericsson e atiaʻe se manatu e uiga i aʻoaʻoga faʻalapotopotoga??

O se talitonuga lauiloa mo le avea ma se tagata poto faapitoa o le 10.000 tulafono itula e Malcolm Gladwell (2008). Se'i vagana ua faia e se tasi se taumafaiga tele e a'oa'o ai se tomai, o le a ia agai atu i le tulaga o se tagata poto faapitoa. Ae ui i lea, e le tutusa e Ericsson lenei talitonuga ma vaʻavaʻai i le lelei o aʻoaʻoga (e pei ona taua i luga). O se faʻataʻitaʻiga o se faʻataʻitaʻiga lelei ma le loto i ai o le au taʻalo e faʻataʻitaʻi taʻutaʻua taʻaloga ma siaki vave pe o la latou gaioiga o le “sa'o” o lea ua filifilia foi e le pule sili. Ericsson (1994) na iloa ai o matai sili na aʻoaʻoina i lenei auala na latou faʻaaluina le itiiti ifo o itula nai lo i latou o aʻoaʻoga e aofia ai le taʻalo i le tele o taʻaloga e mafai ai.. O le manatu iinei e le o le aofaʻi, ae taua le lelei o aoaoga. O le mea e lelei ai, o le aofaʻi o mea sese a falemaʻi e aʻoaʻoina mai e le tele e pei o polo na lavea e se tagata tenisi i le upega i lana galuega.. O le fa'ata'ita'iga ma le loto i ai e mana'omia e fa'aoga i faiga masani a fa'alapotopotoga i lea aso ma lea aso, aua e na o le tele naua o mea sese e aoao mai ai. O se auala lelei mo se faʻalapotopotoga e faʻaleleia atili ai o le aʻoaʻoina lea mai a latou mea sese e pei ona faia e se tagata poto faapitoa.

E foliga lelei tele lenei mea e fa'amaoni i se tulaga ta'ito'atasi. Soo se tamaititi lava e mafai ona avea ma Roger Federer e sosoo ai pe a mulimulitaia laasaga e valu a Ericsson. E le o se mea e ofo ai, o le talitonuga a Ericsson ua matua faitioina. I totonu 2014 O se lomiga atoa o le tusi talaaga aʻoaʻoga Intelligence na tuʻuina atu e faʻamaonia ai ana faʻamatalaga (Le lanu enaena, Aisea, Leppink & Tolauapiga, 2014; Ackerman, 2014; Grabner, 2014; Hambrick et al., 2014). O lenei mea na mafua ai le tele o suʻesuʻega i isi faʻamoemoega o tomai (IQ, tu'inanau, fa'aosofiaga), fa'atasi ai ma fa'ai'uga 'ese'ese e uiga i a'afiaga o faiga fa'atino ma le loto i ai i le tulaga o le tomai o le tagata. Ae toetoe lava o suʻesuʻega uma e maua ai se aafiaga lelei taua. E le gata i le tulaga ta'ito'atasi, o nisi o su'esu'ega sa fa'atinoina i le tulaga maualuga o le a'oa'oina. O se suʻesuʻega na lomia i totonu o le talaaga faʻapitoa Nature (Yin et al., 2019) o lesi foi mea, fa'ai'u e fa'apea o le fa'aleleia atili o fa'atinoga i fa'alapotopotoga e tupu pe a mae'a se fa'aletonu ma'oti ae le o se aofa'iga o fa'aletonu.

E le mafai e tusitusiga fa'asaienisi ona fa'amatala atoatoa le a'oa'oina po'o le le a'oa'oina pe a mae'a fa'aletonu ile tulaga fa'alapotopotoga. Ole tele o su'esu'ega ile a'oa'oga fa'alāpotopotoga e fa'ai'u ile: “e manaomia se suiga faaleaganuu…”. I loʻu manatu, o nei fautuaga o loʻo i ai se aofaʻi talafeagai o le pisa, le faia o fautuaga fa'apena e matua leai se aoga i pule ma fai faiga fa'avae. I se tulaga ta'ito'atasi, o lenei pisapisao ua mafua ai le fa'amautuina o mea sima. O se talitonuga e mafai ona faʻamatalaina le mea e tupu i le va o tulaga (tagata taitoatasi ma faalapotopotoga) o lo'o misi pea. E le gata i lea, ou te le manatu o le aʻoaʻoina mai le toilalo e faʻamaonia pe a iai i se faʻalapotopotoga uiga o se faʻalapotopotoga aʻoaʻoga. O lea e tatau ai ona faia suʻesuʻega i le 'taleni'’ o le 'IQ’ o le faalapotopotoga e aoao, pe fa'afefea ona a'oa'oina e se fa'alapotopotoga fa'apitoa ma po'o le a le ituaiga fa'aletonu e iloa ai le agava'a a'oa'oina. O laʻu suʻesuʻega muamua e finau mo le i ai o le 'leaga' ma le 'lelei' toilalo, ae o le a le mea e matua lelei ai se toilalo e manaʻomia ai le tele o suʻesuʻega. O le mafuaaga lena ou te faaiu ai i upu a Ericsson (1994):

"O se tala faʻasaienisi moni o faʻatinoga faʻapitoa e tatau ona faʻamatalaina atoa uma le atinaʻe e taʻitaʻia ai faʻatinoga faʻapitoa ma uiga faʻavae ma maua e faʻatalanoaina ai".

Fa'asinomaga

  • Ackerman, P. L. (2014). Fa'avalevalea, faautautaga tatau, ma fa'asaienisi o fa'atinoga fa'apitoa: Taleni ma eseesega o tagata taitoatasi. Atamai, 45, 6-17.
  • Le lanu enaena, A. B., Aisea, E. M., Leppink, J., & Tolauapiga, G. (2014). Faataitai, atamai, ma le fiafia i tagata ta'aloga fou: O se su'esu'ega fa'amoemoe i le la'asaga muamua o se galuega fa'afu. Atamai, 45, 18-25.
  • Ericsson, K. A. (2006). O le aafiaga o le poto masani ma le faʻatinoga faʻapitoa i le atinaʻeina o faʻatinoga faʻapitoa faʻapitoa. Le tusitaulima a Cambridge o tomai ma faʻatinoga faʻapitoa, 38, 685-705.
  • Ericsson, K. A., & Charness, N. (1994). Fa'atinoga fa'apitoa: O lona fausaga ma le mauaina. American psychologist, 49(8), 725.
  • Ericsson, K. A., Krampe, R. T., & Tesch-Römer, C. (1993). O le matafaioi a le faʻataʻitaʻiga faʻapitoa i le mauaina o faʻatinoga faʻapitoa. Iloiloga mafaufau, 100(3), 363.
  • Ericsson, K. A., Uo, M. J., & Cokely, E. T. (2007). Le faia o se tagata tomai faapitoa. Su'esu'ega pisinisi a Harvard, 85(7/8), 114.
  • Gladwell, M. (2008). Outliers: O le tala o le manuia. Laiti, lanu enaena.
  • Grabner, R. H. (2014). O le matafaioi a le atamai mo le faʻatinoga i le faʻataʻitaʻiga tomai faʻapitoa vaega ole chess. Atamai, 45, 26-33.
  • Hambrick, D. MA., Oswald, F. L., Altmann, E. M., Meinz, E. J., Gobet, F., & Campitelli, G. (2014). Fa'ata'ita'iga ma le loto i ai: Pe na o le pau lena o le mea e manaʻomia e avea ai ma se tagata poto faapitoa?. Atamai, 45, 34-45.
  • Yin, Y., Wang, Y., Evans, J. A., & Wang, D. (2019). Fuafuaina o le malosi o le toilalo i le faasaienisi, amataga ma le saogalemu. natura, 575(7781), 190-194.