Ho na le likhopolo tse 'maloa tse hlalosang hore na ke hobane'ng ha mekhatlo e meng e le betere ho ithuta ho tsoa ho liphoso, empa boholo ba likhopolo tsena li supa "setso", boemo ba leholimo’ le 'polokeho ea kelello'. Tsena ke lintlha tse thata ho utloisisa, re se re letho ha o leka ho e kenya tšebetsong mokhatlong oa hau. Hoa fumaneha hore ho ithuta bakeng sa mokhatlo ha ho bonolo, ka 'nete ha ho joalo haeba ho hloleha ke qalo. Leha ho le joalo, boemong ba motho ka mong ho bonolo ho utloisisa hore na ke hobane'ng ha ho e-na le liphapang pakeng tsa batho ba babeli ho ithuta ho tloha ho hlōleha. Haholo-holo haeba u bapisa ho ithuta ka nako e telele. Ka mantsoe a mang: hobaneng motho e le setsebi, empa eseng e nngwe?

Ha re sheba likhopolo tsa ho ba setsebi, e fana ka Swede Karl Anders Ericsson (Ericsson, 1993; Ericsson, 1994; Ericsson, 2007) tlhaloso ea phapang ena. Moo bo-rasaense ba bang ba pheha khang ea hore litsebo tse ikhethang hangata li khethoa ke talenta, Ericsson e bolela se seng. Ericsson o pheha khang ea hore ho fapana le 'motho ea tloaelehileng', setsebi se na le lenaneo le khethehileng la koetliso leo a le bitsang 'deliberate practice'. Ho itloaetsa ka boomo ho na le mehato e latelang (Ericsson, 2006):

1. Ho kopana le taba
2. Ho fumana mokoetlisi ea ka ipehelang lipakane tse itseng
3. Ho hlahisa mekhoa ea ho lekanya ntlafatso
4. Ho theha likanale tse ntle bakeng sa maikutlo a tsoelang pele le hanghang
5. Nts'etsopele ea boemeli ba ts'ebetso ea tlhoro
6. Koetliso e ntlafalitsoeng ke mokoetlisi ho fihlela boikitlaetso bo boholo le ho tsepamisa maikutlo
7. Ho ithuta ho sebelisa boitlhahlobo le ho iketsetsa lipontšo tsa ts'ebetso e phahameng.
8. Iketsetse linako tsa hau tsa boikoetliso ho etsa boiteko bo bongata le ho tsepamisa maikutlo.

Ho na le mathata a 'maloa a ho nka khopolo ena ho tloha boemong ba motho ka mong ho ea boemong ba mokhatlo. Haholo-holo; 1) maikutlo a tlameha ho ba a tobileng le 2) maikutlo a lokela ho hlalosa hore na hantle-ntle phoso e etsahetse joang le hore na e ne e lokela ho ba efe. Boemong ba motho ka mong, sena se bonolo ho nahana ka ho nahana ka sebapali sa tenese se otlang bolo le mokoetlisi hang-hang a mo joetsa se senyehileng le mokhoa oa ho ntlafatsa.. Sena se batla se sa khonehe bakeng sa mokhatlo ebile se thata le ho feta bakeng sa mekhatlo e rarahaneng joalo ka lipetlele. Mekhatlo e joalo e tla hloka palo e kholo ea data ho lekanya lintlha tse phethahetseng. Joale ke hobane'ng ha Ericsson e thusa ho theha khopolo-taba mabapi le thuto ea mokhatlo??

Khopolo e tsebahalang ea ho ba setsebi ke 10.000 puso ea hora ke Malcolm Gladwell (2008). Ke feela ha motho a etsa boiteko bo feteletseng ba ho koetlisa tsebo, na o tla atamela boemo ba setsebi. Leha ho le joalo, Ericsson ha e kopanele tumelo ena mme e sheba boleng ba koetliso (joalokaha ho boletsoe ka holimo). Mohlala oa boikoetliso bo entsoeng ka boomo ba boleng bo holimo e ka ba libapali tsa chess tse etsisang lipapali tse tummeng ebe li sheba kapele hore na ho falla ha tsona ke tsona. “e nepahetseng” sutha ke hore nkhono le eena o khethile. Ericsson (1994) e fumane hore bo-nkhono ba ikoetliselitseng ka tsela ena ba qeta lihora tse fokolang haholo ho feta bao koetliso ea bona e leng ho bapala lipapali tse ngata kamoo ho ka khonehang.. Taba mona ke hore ha se bongata, empa boleng ba koetliso bo bohlokoa. Ka lehlohonolo, palo ea liphoso tseo lipetlele li ithutang ho tsona ha li ngata joalo ka libolo tseo sebapali sa tenese se otlileng ka sona mosebetsing oa hae.. Ka hona, mokhoa o etsoang ka boomo o bohlokoa ho sebelisoa ts'ebetsong ea letsatsi le letsatsi ea mekhatlo, hobane ho na le liphoso tse ngata feela tseo re ka ithutang tsona. Mokhoa o motle oa hore mokhatlo o ntlafatse ke ho ithuta liphosong tsa bona joalo ka ha setsebi se ka etsa.

Sena se utloahala se le monate haholo hore e ka ba 'nete ho motho ka mong. Ngoana ofe kapa ofe e ka ba Roger Federer ea latelang ha feela mehato e robeli ea Ericsson e lateloa. Ha ho makatse hore ebe khopolo ea Ericsson e 'nile ea nyatsuoa hohle. Ka 2014 Taba eohle ea koranta ea thuto ea Intelligence e ne e ikemiselitse ho hanyetsa lipolelo tsa hae (E sootho, Kok, Leppink & Kampo, 2014; Ackerman, 2014; Grabner, 2014; Hambrick et al., 2014). Sena se lebisitse ho palo e kholo ea lipatlisiso mabapi le lintlha tse ling tsa boiphihlelo (IQ, tjantjello, thotloetso), ka liqeto tse fapaneng mabapi le tšusumetso eo tloaelo e etsoang ka boomo e nang le eona boemong ba motho ka mong oa botsebi. Leha ho le joalo hoo e ka bang thuto e 'ngoe le e 'ngoe e fumana phello e ntle ea bohlokoa. Ntle le boemo ba motho ka mong, lithuto tse ling le tsona li entsoe maemong a macro a thuto. Boithuto bo phatlalalitsoeng koranteng ea maemo a holimo ea Nature (Yin et al., 2019) ka mohlala, e etsa qeto ea hore ntlafatso ea ts'ebetso mekhatlong e etsahala ka mor'a ho hlōleha ho itseng eseng ka mor'a ho hlōleha ho itseng.

Lingoliloeng tsa mahlale ha li khone ho hlalosa ka botlalo thuto kapa ho se ithute ka mor'a ho hloleha boemong ba mokhatlo. Lithuto tse ngata mabapi le thuto ea mokhatlo li qetella ka: “phetoho ea setso ea hlokahala…”. Ka maikutlo a ka, likhothaletso tsena li na le lerata le lekaneng, ho fana ka likhothaletso tse tšoanang ho hang ha li na thuso ho batsamaisi le baetsi ba melaoana. Boemong ba motho ka mong, lerata lena le entse hore ho be le boikemisetso ba lintlha tse tiileng. Een theorie die kan verklaren wat er gebeurt tussen de niveaus (individueel en organisatie) ontbreekt nog. Daarnaast denk ik niet dat leren van een mislukking is gegarandeerd wanneer een organisatie de karakteristieken van een learning organisation heeft. Daarom is het nodig dat er onderzoek gedaan wordt naar het ‘talent’ of ‘IQ’ van de organisatie om te leren, hoe een expert organisatie leert én welke type mislukking bepalend zijn voor het leervermogen. Mijn eerste studie beargumenteert het bestaan van ‘slechte’ en ‘goede’ mislukkingen, maar wat een mislukking nu echt briljant maakt vergt nog meer onderzoek. Daarom sluit ik af met de woorden van Ericsson (1994):

"Tlaleho ea 'nete ea saense ea ts'ebetso e ikhethang e tlameha ho hlalosa ka botlalo tsoelo-pele e lebisang tšebetsong e ikhethang le liphatsa tsa lefutso le tse fumanoeng tse e hokahanyang".

Litšupiso

• Ackerman, P. L. (2014). Bosaoana, kelello, le mahlale a tšebetso ea litsebi: Litalenta le liphapang tsa batho ka bomong. Bohlale, 45, 6-17.
• E sootho, A. B., Kok, E. M., Leppink, J., & Kampo, G. (2014). Itloaetse, bohlale, le ho natefeloa ke libapali tsa chess tse qalang: Boithuto bo lebelletsoeng qalong ea mosebetsi oa chess. Bohlale, 45, 18-25.
• Ericsson, K. A. (2006). Tšusumetso ea boiphihlelo le ho itloaetsa ka boomo ho nts'etsopele ea ts'ebetso e phahameng ea litsebi. Buka ea Cambridge ea boitseanape le ts'ebetso ea litsebi, 38, 685-705.
• Ericsson, K. A., & Charness, N. (1994). Mosebetsi oa litsebi: Sebopeho le phumano ea eona. Setsebi sa kelello sa Amerika, 49(8), 725.
• Ericsson, K. A., Metsoako, R. T., & Tesch-Baroma, C. (1993). Karolo ea ho itloaetsa ka boomo ho fumaneng ts'ebetso ea litsebi. Tlhahlobo ea kelello, 100(3), 363.
• Ericsson, K. A., Prietula, M. J., & Cokely, E. T. (2007). Ho etsa setsebi. Harvard business review, 85(7/8), 114.
• Gladwell, M. (2008). Outliers: The story of success. Little, Brown.
• Grabner, R. H. (2014). The role of intelligence for performance in the prototypical expertise domain of chess. Bohlale, 45, 26-33.
• Hambrick, D. Z., Oswald, F. L., Altmann, E. M., Meinz, E. J., Gobet, F., & Campitelli, G. (2014). Deliberate practice: Is that all it takes to become an expert?. Bohlale, 45, 34-45.
• Yin, Y., Wang, Y., Evans, J. A., & Wang, D. (2019). Quantifying the dynamics of failure across science, startups and security. Tlhaho, 575(7781), 190-194.