Musanayambe lamulo latsopano kapena lamulo, chitani zomwe zimatchedwa kuti mayeso ochita bwino: Zomwe zimakhudza maphwando osiyanasiyana? Ndi njira ziti / machitidwe omwe akuyenera kusinthidwa? Kodi pali zina zilizonse zomwe zingatheke?? Kuphatikiza apo, muyenera kukhala achangu ndi kufuna mosalekeza kusintha mapulani.

Cholinga

ndiye in 2015 kugawa ntchito za boma kumatauni kunachitika, ma municipalities adakhala ndi udindo wosamalira achinyamata. Bungwe la Youth Care Act la Mabanja Oleredwa- ndipo mavuto akukulira adasinthidwa kukhala Youth Act. Lamulo latsopano la Achinyamata lidawonjezedwa kwa magulu ena omwe akuwafunira, kuphatikiza achinyamata omwe ali ndi mavuto amisala. Mmodzi mwa malamulo a malamulo akale, chopereka cha makolo, idakhazikitsidwa mu Youth Act ndipo tsopano ikugwiritsidwanso ntchito kwa magulu atsopano omwe akuwafuna. M’zochita zake, makonzedwewo anatanthauza kuti makolo apereke ndalama zolipirira zina za ndalama zogulira ana awo m’chipatala.. Makolo angakhale ndi ndalama zochepa ngati mwana wawo sakukhala pakhomo, linali lingaliro.

M'mbuyomu, ndalama zoperekedwa ndi makolo zidayenda, za 11 miliyoni pachaka, kunkhokwe. Zambiri mwazoperekazi sizinasonkhanitsidwe chifukwa chidziwitso cholondola sichinapatsidwe. Izi zinali zodziwika kwa mautumiki okhudzidwa. Nthawi ya kugawikana kwa mayiko komanso kusamutsidwa kwaudindo ndi bajeti kumatauni, adagwidwa kuti akonze izi. Pozindikira chilimbikitso chandalama kwa ma municipalities, kuchokera 1 Januwale 2015 Kuyang'anira mwamphamvu kukhazikitsidwa kwa dongosolo la zopereka za makolo. Izi zingapangitse kuwonjezeka kwa ndalama.

Njira

Pa bajeti yayikulu yothandizira achinyamata, kuti pa 2015 zitha kuchoka ku boma lapakati kupita ku ma municipalities, kuchuluka kwa ndondomeko ya zopereka za makolo kunachotsedwa. Matauni adayenera kulandira ndalamazi kudzera ku bungwe loyendetsa ntchito CAK. Mwachidule: chilimbikitso chachikulu chandalama. Unduna wa Zachuma kubetcherana ndalama za 45 miliyoni, koma potsirizira pake anafika kuchuluka kwa 26 miliyoni mpikisano.

Ofesi ya Central Administration (CAK) anayamba kukhazikitsa ndondomeko ya zopereka za makolo pansi pa lamulo latsopanoli. Kuti izi zitheke, CAK inakhazikitsa ndondomeko ya ICT ndipo CAK idzasamalira kutolera ndalamazo. Zitatha izi, ndalamazo zimapita ku manispala.

Nkhaniyi idakambidwa ku Nyumba ya Oyimilira ya Youth Act (February 2014) osati mfundo yofunikira, chifukwa chinkawoneka ngati ntchito yokhazikika yomwe ingaphatikizidwe mulamulo latsopano. Chotsatira chake, kusintha kwakukulu pakukhazikitsidwa kwa ndondomekoyi komanso ponena za magulu omwe akukhudzidwawo sikunadziwike mwamsanga kwa okhudzidwa., monga ma municipalities ndi GGZ.

Zotsatira

M'chilimwe cha 2014 ma municipalities anapeza kuti amayenera kuyamba kutolera ndalama za makolo. Pansi pa lamulo lakale, panali maulamuliro khumi ndi asanu okha omwe adapereka zopereka za makolo, pansi pa Youth Act, zidapezeka kuti panalibe ocheperapo 400. Bungwe la CAK lidachita zokambirana ndi ma municipalities, koma njira ya ICT yomwe inkayenera kuwongolera kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe ka kayendetsedwe kake kakakwanitsebe. Amatauni amatsutsa chifukwa iwo (ku) adawoneratu zolemetsa zazikulu zoyang'anira. Kugwa kwa 2014 GGZ idapeza kuti chithandizo cha makolo chidzafikira kwa ana omwe amafunikira chithandizo chamankhwala. Panali kutsutsa kwakukulu ndipo Nyumba ya Oyimilira inalimbikitsa kufufuza kwina pa zotsatira za ndondomekoyi, zomwe Mlembi wa State Van Rijn mu Januwale 2015 analonjeza.

Mu Januwale 2015 Youth Act idayambitsidwa, koma kukhazikitsidwa kwa kusintha kwa ndondomeko ya zopereka za makolo kunalephera chifukwa cha kusinthana kwa chidziwitso pakati pa CAK ndi ma municipalities. Panali kutsutsa kwakukulu kuchokera ku GGZ. Kafukufukuyu adawonetsa kuti sinthawi zonse kupulumutsa ndalama kwa makolo omwe ali ndi ana omwe ali m'nyumba zogona. Zinawonekeranso kuti makolo omwe ali ndi ndalama zochepa sanachotsedwe ku udindo wolipira mwachisawawa. Pamapeto pake, adaganiza zothetsa chopereka cha makolo chonse, Patatha chaka chimodzi lamulo la Youth Act litayamba kugwira ntchito. Izi zidangochitika pomwe Unduna wa Zaumoyo, Ufulu ndi Masewera adachoka pamalingaliro omwe analipo kale, “Zopereka za makolo ndi chinthu chomwe chili mbali ya lamulo”, anapita kukawona. Ma Municipalities akufuna kuthetsa vutoli 26 miliyoni pachaka kudzera mu bajeti yayikulu yosamalira achinyamata. Njira za izi zidapezeka.

Chepetsani

1. Zowoneka mophweka zimatha kukhala nkhani yandale. Choncho yang’anani bwino mmene mkhalidwe watsopanowo ukuonekera, amene (zatsopano) osewera amabwera kumunda ndi zomwe zimachitika kumunda. Ndiyeno funso ndiloti mungapereke zonse moyenera.
2. Simungagwiritse ntchito miyeso pamagulu angapo omwe mukufuna, chifukwa muyeso womwewo ukhoza kukhala wosiyana kwa gulu lina.
3. Lankhulani mu nthawi yomwe kusintha kukubwera ndikuganizira nthawi yochepetsera. Bungwe lotolera zinthu monga CAK likufunika zaka zina zisanu kuti lithe.
4. Dzipatseni mpata kunja kwa bokosi sankhani yankho. Pamenepa izo zinali kuyimitsa chopereka cha makolo.
5. Kafukufuku wokhudza zopereka za makolo wapereka zambiri. Pali chidziŵitso chowonjezereka cha ndalama zimene makolo amawonongera mwana wawo. Ndi chidziwitso chimenecho zinalinso zosavuta kupanga chisankho chosiya.
6. Nthawi zina ziwembu zimawoneka ngati zothetsera zabwino, koma sizikhala monga momwe adafunira. Inde, sichinali cholinga kuti ma municipalities alandire katundu wochuluka wa kayendetsedwe ka ntchito.

Dzina: Janine Huiden-Timmer
Bungwe: Unduna wa Zaumoyo, Ufulu ndi Masewera

KUSIYANI MAONI